Het leven van Hendrik Marsman
30 September 1899 is niet zomaar een datum. Dit is de datum waarop één van de belangrijkste Nederlandse dichters van het interbellum is geboren. Het is de geboortedag van Hendrik Marsman. Hij was het eerste kind van zijn ouders, Jan Frederik Marsman en Maria van Wijk, die na hem nog twee zonen kregen. Marsman werd geboren in Zeist, waar zijn vader de belangrijkste boekhandel van die tijd bezat (Wikipedia, 2013). Toch was het de droom van Marsman zijn vader om veearts te worden, ook al ging het runnen van een boekhandel hem goed af. Deze droom heeft de vader van Marsman nooit na kunnen leven, omwille van onbekende familieomstandigheden.
Wel is bekend dat Marsman in zijn jeugd de familie van zijn vader liever niet bezocht. Zijn vader kwam namelijk uit een streng gereformeerd gezin uit Zwolle, waarmee Marsman, tot zijn grote ongenoegen, bij ieder familiebezoek op zondag twee maal naar de kerk moest gaan. De banken waren er hard, de diensten duurden veel te lang en zijn oom, die er diaken was, stond erop dat zijn familie beide diensten bijwoonde. Naast de slechte band met de familie van zijn vader, was de band tussen Marsman en zijn vader zelf ook niet al te best (Lehning, 1976).
Daarentegen was de band tussen Marsman en zijn moeder erg hecht. Zijn moeder werd geboren in een hervormd gezin uit Amsterdam. Ze werd wees op haar tiende en ging daarna bij haar grootouders in Zeist wonen. In Zeist werd ze opgeleid tot onderwijzeres, wat ze bleef tot haar huwelijk met Marsman zijn vader. Het huwelijk van Marsman zijn ouders was slecht (Lehning, 1976).
Kort na de geboorte van Marsman trok de familie in een woning boven de boekhandel. Toen Marsman zes jaar oud was, bezocht hij de basisschool van de Broedergemeente (een klein kerkgenootschap in Nederland, die zich heeft afgescheiden van de Lutherse Kerk (Wikipedia, 2014)), ook al werd Marsman thuis Nederlands Hervormd opgevoed. Op deze basisschool leerde hij zijn goede vriend Arthur Lehning kennen, die na Marsman zijn dood twee proza heeft uitgebracht over het leven van Marsman. In een van zijn proza (De vriend van mijn jeugd: herinneringen aan H. Marsman), schrijft Lehning dat hij in zijn jeugd al enkele eigenschappen van Marsman als dichter herkende: ''Marsman was een groot prater, enorm slagvaardig, soms geestig en veelal luidruchtig. Hij reageerde snel en hij had zijn oordeel over mensen en dingen altijd klaar ... Ook op rijpere leeftijd vindt men veel eigenschappen van de jonge Marsman in een of andere vorm terug.'' (Lehning, 1976).
Marsman had verschillende aandoeningen. Zo leed hij aan de longen en was hij lichtelijk epileptisch. Door zijn zwakke gezondheid heeft hij drie studiejaren verloren en zo kon het zijn dat zijn jongere broer eerder aan een vervolgopleiding kon beginnen dan hij. Toen Marsman ook toe was aan een vervolgopleiding wilde hij dezelfde opleiding gaan volgen als zijn broertje, namelijk de opleiding tot stuurman. Helaas was zijn zwakke gezondheid hiervoor een te grote belemmering. Marsman moest op zoek gaan naar een andere studie en liet zijn oog vallen op de opleiding rechten in Leiden. Na korte tijd hier gestudeerd te hebben, stapte hij over naar de rechtenstudie in Utrecht. Hier ronde hij zijn opleiding voortreffelijk af (Wikipedia, 2013).
In zijn studentenjaren begon Marsman al met het schrijven van gedichten. Hij is al snel een aanhanger van het vitalisme, wat volgens hem het antwoord is op 'de ontreddering en dood' na de Eerste Wereldoorlog. Hij wil niets te maken hebben met de schoonheidsidealen van de Tachtigers en hun veelvuldige gebruik van als-vergelijkingen. In zijn gedichten hecht hij veel meer aan een directe verbeeldingswereld. Ook gebruikt hij vaak een sterk afwisselend ritme in zijn poëzie. Zijn eerste gedichten verschijnen in 1918 en 1919 voor het eerst in de tijdschriften 'Stroomingen' en 'De Beweging'. In 1921 reisde Marsman voor het eerst naar Duitsland, waar hij kennis maakte met het Duitse expressionisme. Dit expressionisme zou in een latere periode van grote invloed op zijn eigen werk zijn (Koninklijke Bibliotheek). Met de hulp van Lehning weet Marsman zijn eerste bundel 'Verzen' in Duitsland te laten drukken, waarmee hij in 1923 echt deputeerde als dichter (Letterkundig Museum).
Vier jaar na zijn debuut als dichter ontvangt Marsman al zijn eerste literaire prijs. Hij wordt in 1927 bekroond met de Prijs van Amsterdam, voor zijn werk 'Paradise regained'. Marsman begint in deze periode van zijn leven steeds vaker last te krijgen van ernstige longontstekingen en depressieve periodes. Vaak werd zo'n depressieve periode gevolgd door een periode van enorm veel werklust, waarin hij in hoog tempo vele gedichten schrijft. Ook heeft hij in deze periode veel verhoudingen, voordat hij in 1929 met de twee jaar oudere Rien Barendregt trouwt. Deze vrouw heeft, net als Marsman, een grote interesse in de Nederlandse letterkunde. Barendrecht ligt alleen niet zo goed bij bekenden van Marsman. Ze wordt door Marsman zijn kunstzinnige vrienden beschreven als een 'dominante, moederlijke vrouw, die hem, tot het afgrijzen van Marsman zijn vrienden, continu betuttelt'. Ook zegt schilder Pyle Koch bijvoorbeeld: 'Als hij de borst nodig heeft kan hij net zo goed hier komen, ik kan hem ook te drinken geven.' (Letterkundig Museum).
In hetzelfde jaar dat zijn huwelijk plaatsvindt, vestigt Marsman zich als advocaat in Utrecht. Hij runt hier een advocatenkantoor tot 1933. Tijdens zijn loopbaan als advocaat blijft hij wel actief als dichter. Zo is hij van 1929 tot en met 1931 redacteur van 'De vrije Bladen', waarin hij op literaire wijze zijn standpunten publiceert. Ook begint rond deze tijd een periode die Marsman zelf kenmerkt als 'een periode van zoeken'. Hij ergerde zich aan het gebrek aan positieve reacties van nieuwe generaties Nederlanders op zijn werk. Ook een toenemende angst voor de dood speelt een grote rol in deze 'periode van zoeken'. In zijn werk van die tijd is onder andere de invloed van vitalistische filosofen als Nietzsche en Bergson terug te zien. Hij verheerlijkt in zijn gedichten vaak een gevaarlijke en vurige manier van leven (Wikipedia, 2013).
In zijn redacteurschap van 'De vrije Bladen' raakt hij na verloop van tijd steeds meer teleurgesteld (gedichten.nl). Hij verafschuwde het gebrek aan grootheid van zijn landgenoten. In de jaren 30 neemt hij ook steeds meer afstand van het vitalisme en gaat hij op zoek naar een ander antwoord op de dood en ontreddering. Uiteindelijk vindt hij rond 1933 zijn antwoord in het traditionelere en realistischere expressionisme. Hij ziet in dat de creativiteit van dichters en hun scheppend vermogen bij kunnen dragen aan de verbintenis tussen de geest van een mens en hun bestaan in de wereld. In deze jaren van zijn leven publiceert Marsman vele essays over tijdgenoten en krijgen zijn gedichten meer symmetrie (Letterkundig Museum).
Met zijn nieuwe manier van denken vindt hij aansluiting bij de schrijvers Ter Braak en Vestdijk, uitgevers van het tijdschrift 'Forum', waarvoor hij tussen 1932 en 1935 regelmatig schrijft. Marsman begint in deze periode, na het stopzetten van zijn carrière als advocaat, steeds meer te reizen. Zijn fascinatie voor de klassieke cultuur heeft hij dan ook vooral in Zuid-Europa opgelopen. Na een korte periode in Zwitserland gewoond te hebben, besluit Marsman om in 1936 te verhuizen naar Frankrijk. Hier blijft hij zoeken naar het doel van zijn bestaan en de plaats van God hierin. Ook bestudeert hij veel werken van religieuzen en filosofen. Een volledig antwoord vindt hij niet, wat terug te zien is in zijn laatste, klassieke dichtbundel 'Tempel en kruis'. In 1936 schrijft hij verder nog het gedicht 'Herinnering aan Holland', welke zestig jaar later bekroond is tot het gedicht van de eeuw. Ook wint hij in 1936 nog de C.W. van der Hoogtprijs, voor zijn in 1934 verschenen bundel 'Porta Nigra' (Letterkundig Museum).
In het voorjaar van 1939 bezoekt Marsman voor het laatst Nederland. Hij werd hier in die tijd steeds meer gewaardeerd als de belangrijkste jonge dichter, maar zijn verafschuwing voor de Nederlandse bekrompenheid verdwijnt niet. Zo zei hij ooit: "Holland is en blijft een ellende. Wie hier op de grond stampt, zakt weg in de modder." Ondertussen was hij ook een felle tegenstander geworden van het opkomende Duitse fascisme. (Wikipedia, 2013)
Toen hij in 1940 dan ook werd verrast met de Duitse inval in Frankrijk, besloot hij om naar Engeland te vluchten. Tijdens de oversteek naar Engeland ontploft hun boot, de Bérenice, op 21 juni door een ontploffing in de machine kamer, waarbij Marsman overlijdt. Het hardnekkige verhaal dat de boot door een Duitse torpedo tot zinken is gebracht, is niet waar (Koninklijke Bibliotheek). Opvallend is dat zes van Marsman zijn verzen veel doen denken aan de manier waarop hij uiteindelijk sterft.
ik lig in het ruim naast een vrouw/haar borsten rijzen en dalen
zij slaapt, zij denkt nu alleen/in haar dromen aan het geluk
hoe vredig haar ademhalen/zij weet niets van den nood
van ons schip, zij hoort/de seinen niet gillen
noch het angstige fluiten/driemaal, als een signaal van den dood
(Strofe uit: “Maannacht”) ('Steengoed', 2009)
Marsman is de derde belangrijke Nederlandse dichter die overlijdt tijdens het eerste jaar van de oorlog. Du Perron en Ter Braak gingen hem voor. De vrouw van Marsman is een van de weinige overlevenden van de ontploffing. Na de oorlog besluit zij om het werk van haar man te gaan verzamelen en uit te geven. Riet Marsman overlijdt in 1953 na een verblijf in de tropen en laat geen kinderen na (Letterkundig Museum).
Gebruikte bronnen
gedichten.nl. (sd). Biografie Hendrik Marsman. Opgeroepen op Februari 15, 2014, van gedichten.nl: https://www.gedichten.nl/biografie/Hendrik+Marsman
Koninklijke Bibliotheek. (sd). H. Marsman. Opgeroepen op Maart 5, 2014, van Koninklijke Bibliotheek: https://www.kb.nl/webexposities/verzamelaars-en-verzamelingen/letterkundigen-schrijvers-kunstenaars-en-activisten/h-marsman
Lehning, A. (1976). H. Marsman, de vriend van mijn jeugd. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij.
Letterkundig Museum. (sd). Hendrik Marsman. Opgeroepen op Februari 13, 2014, van Letterkundig Museum: https://www.letterkundigmuseum.nl/Default.aspx?tabid=92&BiographyID=44&BiographyName=HendrikMarsman&Mode=BiographyDetails
'Steengoed'. (2009, Mei 9). Hendrik Marsman; groots en meeslepend. Opgeroepen op Februari 16, 2014, van InfoNu.nl: https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/biografie/17587-hendrik-marsman-groots-en-meeslepend.html
Wikipedia. (2014, Januari 20). Evangelische Broedergemeente. Opgeroepen op Maart 5, 2014, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Evangelische_Broedergemeente
Wikipedia. (2013, December 16). Hendrik Marsman. Opgeroepen op Februari 13, 2014, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Hendrik_Marsman
